αλπική ορεογένεση

Η ιστορία της εξέλιξης της Γης χαρακτηρίζεται από βίαιες εκδηλώσεις, που οφείλονται σε διάφορες αιτίες και έχουν επαναληφθεί σε διάφορες περιόδους. Κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων αυτών ο φλοιός της Γης παραμορφώθηκε έντονα, με αποτέλεσμα να σχηματιστούν μεγαλοπρεπείς οροσειρές. Το φαινόμενο αυτό καλείται ορεογένεση. Σε κάθε κύκλο πτυχώσεων έχει δοθεί ιδιαίτερο όνομα· στον τελευταίο κύκλο δόθηκε η ονομασία α.ο. Οι πρώτες εκδηλώσεις της εμφανίζονται στο τέλος του μεσοζωικού αιώνα και φτάνουν στο αποκορύφωμά τους κατά τον καινοζωικό, με τον σχηματισμό σε κάθε ήπειρο μεγάλων οροσειρών. Ακριβέστερα, οι σημαντικότερες εκδηλώσεις αυτού του κύκλου, που είναι ο πιο κοντινός στην εποχή μας, συμβαίνουν μεταξύ ολιγοκαίνου και μειοκαίνου και καταπαύουν σιγά-σιγά σε όλη τη διάρκεια του τεταρτογενούς, ωστόσο μερικές εκδηλώσεις εξακολουθούν να είναι αισθητές ακόμα και σήμερα. Οι κυριότερες και μεγαλύτερες οροσειρές της Γης διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια του τριτογενούς: στη δυτική Ασία και στην Ευρώπη η Βετική οροσειρά, τα Καντάβρια όρη, τα Πυρηναία, τα όρη του Ιούρα, οι Άλπεις και τα Απένινα, τα Καρπάθια, οι Τρανσυλβανικές Άλπεις, ο Αίμος, οι Δειναρίδες και Ελληνίδες οροσειρές, ο Καύκασος· στην κεντρική Ασία τα Ιμαλάια και οι διακλαδώσεις τους· στην Άπω Ανατολή τα όρη της Ιαπωνίας, των Φιλιππίνων και της Νέας Ζηλανδίας· στη Βόρεια Αμερική η Βορειοαμερικανική οροσειρά· στη βόρεια Αφρική τα Όρη του Άτλαντα. Η ίδια διαδικασία που δημιούργησε τις αλπικές οροσειρές διαμόρφωσε και τις κυρίως Άλπεις. Οι κυρίως Άλπεις είναι η πιο πτυχωμένη περιοχή της Μεσογείου που υπάρχει μεταξύ του παλιού ευρωπαϊκού πυρήνα και της αφρικανικής ασπίδας. Οι πυρήνες είναι οι αρχαιότεροι και ανθεκτικότεροι σχηματισμοί, οι οποίοι αντιστάθηκαν στις κατ’ εφαπτόμενη διεύθυνση πιέσεις που ασκήθηκαν κατά τις κινήσεις της αφρικανικής ασπίδας. Αποτέλεσμα των πιέσεων αυτών ήταν η πτύχωση και απώθηση των παχύτατων υψωμάτων της αρχαίας θάλασσας Τηθύος και στη συνέχεια, διάρρηξη και καταβύθιση τμημάτων τους για αποκατάσταση της ισορροπίας. Κατά το πλειόκαινο, ενώ οι κεντρικές οροσειρές των Άλπεων είχαν σχηματιστεί μέσα στη λεκάνη της Μεσογείου, άρχισαν να επιδρούν νεότερες πτυχωσιγενείς δυνάμεις. Με τις κινήσεις αυτές πτυχώθηκαν και πάλι άλλες μάζες και με τις διαρρήξεις που επακολούθησαν εξαφανίστηκαν κάτω από τα νερά πολλές από αυτές που είχαν αναδυθεί προηγουμένως. Στην Ελλάδα, η α.ο. προκάλεσε την ανάδυση της χερσαίας μάζας της Αιγηίδας, που περιελάμβανε την Ελλάδα, μαζί με το Αιγαίο, την Κρήτη, την Κύπρο, τη δυτική Μικρά Ασία και τα Επτάνησα. Οι αλπικές πτυχώσεις εμφανίζονται εντονότερες στη δυτική και νότια Ελλάδα. Αποτέλεσμα αυτής της υπερπτύχωσης, που η ωστική της δύναμη είχε κατεύθυνση από ανατολικά, ήταν να σχηματιστούν οι Ελληνίδες οροσειρές, ως τμήμα του μεγάλου δειναροταυρικού τόξου που δημιουργήθηκε αυτή την εποχή. Ηφαιστειότητα. H ηφαιστειακή δράση, λανθάνουσα σχεδόν καθ’ όλο τον μεσοζωικό αιώνα, εκδηλώνεται σε συνάρτηση με την κύρια περίοδο της α.ο., βίαιη και σε μεγάλη έκταση σε όλη τη Γη κατά το τριτογενές. Στην Ευρώπη, η α.ο. έχει ως αντίκτυπο πολυάριθμες ηφαιστειακές εκρήξεις. Ιδιαίτερα πολλές υπήρξαν στα Βρετανικά νησιά, στις Εβρίδες, στην Ισλανδία, στην Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία· στη Γαλλία κατά το πλειόκαινο, στην Ιταλία σχεδόν σε όλο το τριτογενές. Στο τέλος του τριτογενούς οι τελευταίες ορεογενετικές κινήσεις προκάλεσαν βαθιές ρωγμές, που κατά το τεταρτογενές γέμισαν με λάβα και δημιούργησαν ηφαίστεια, μερικά από τα οποία, όπως o Βεζούβιος και η Αίτνα, εξακολουθούν να είναι ενεργά. Εκτός από την Ευρώπη, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στους βασαλτικούς βαθύλιθους του Ντεκάν (Ινδία), που σχηματίζουν στρώματα πάχους πολλών εκατοντάδων μέτρων και έκτασης 300.000 τ. χλμ. Από τέτοιους βαθύλιθους καλύπτεται επίσης το οροπέδιο του Αϊντάχο. Μικρότερης σημασίας ηφαιστειακές εκδηλώσεις παρατηρούνται ακόμα και σήμερα, όπως π.χ. τα γκέιζερ (θερμοπίδακες) του Πάρκου του Γέλοουστοουν.